Revexetación Campus Vigo

O campus de Vigo, no lugar das Lagoas-Marcosende (parroquia de Zamáns), está situado a uns 15 km da cidade de Vigo entre cotas de altitude de 370-480 m sobre o nivel do mar. Na actualidade constitúe un amplo espazo natural cunha superficie de 136 ha, con orientación na maioría sur (150º-240º N), da que case un 60 % (unhas 80 ha) está conformada por arborado de gran tamaño, un 20 % por zonas verdes con algún arborado pequeno, 1 % por láminas de auga e un 19 % por superficies urbanizadas e infraestruturas.

A xestión, conservación e protección dos espazos verdes recae na Oficina de Medio Ambiente (OMA) da Universidade de Vigo, que traballa estreitamente coa Unidade de Xardinería e Mantemento de Zonas Verdes, nun labor de mantemento constante ó longo do tempo (plantacións, roza, sega, corta, poda, despedregado, limpeza, aviveirado…), planificado en función da climatoloxía e do estado vexetativo das distintas zonas. Todo o persoal está amplamente cualificado para recoñecer as especies coas que traballa e atender as directrices ambientais trazadas pola OMA durante estes anos (tanto para a conservación de especies autóctonas como para a erradicación de especies invasoras). Respéctanse así "zonas de reserva" onde a fauna e a flora prolifera libremente, que serve de acubillo e lugar de cría, e momentos nos que a flora non está a producir nin flores (polinizadores) nin sementes (propágulos que servirán para a seguinte xeración). Trabállase principalmente en franxas, sectores e bordos das zonas estanciais e das infraestruturas, respectando ó máximo os hábitats naturais e seminaturais.

A posta en valor dos bosques nos campus vai máis aló do meramente forestal, tendo en conta a importancia e significación do:

• Valor protector do solo: cuberta vexetal que evita a perda do solo por erosión e mantén os niveis freáticos.

• Creación e restauración de hábitats: protexe e aumenta a superficie ocupada por vexetación natural, asociada a unha fauna determinada.

• Valor prá atmosfera: purificación do aire.

• Valor prá biodiversidade: interrelacións ecolóxicas entre tódolos seres vivos.

• Valor social: recreativo, paisaxístico, cultural, deportivo...

• Valor económico: madeira, cogumelos (capelos de sapo), froitos, bagas, ...

• Valor gandeiro/pastoreo: en colaboración coas aldeas e vilas circundantes (Vilariño, Marcosende, Zamáns...).

• Valor docente: formar os alumnos no coñecemento dos hábitats que aquí se desenvolven.

• Valor educativo: difundir, concienciar e sensibilizar a sociedade nas distintas peculiaridades e atributos destes hábitats.

A evolución histórica dos terreos do campus de Vigo en anos precedentes pon de manifesto como antes do ano 1950 a maioría da superficie e terreos estaba sen explotar, e nela abondaban as brañas (de aí o topónimo "As Lagoas") rodeadas por pequenas masas de bosque e leiras das aldeas circundantes. Xa dende o ano 1960 ata o 1980 aumentaron considerablemente as masas forestais de plantacións de piñeiro, masas que sufriron dous grandes episodios de alteración da súa cuberta vexetal:

• O primeiro deles foi a partir de 1994 coa corta a matarrasa dos piñeiros (Pinus pinaster) que ocupaban a meirande parte da superficie, como consecuencia da ampliación do campus e a construción da maioría dos centros que existen na actualidade. As expropiacións supuxeron que os veciños antes de cederen os terreos cortasen o arborado que posuían para obteren un maior rendemento económico coa madeira.

• Posteriormente, a partir do ano 2000, coa construción do anel perimetral da estrada de circunvalación e as amplas zonas de estacionamentos para os centros. O terreo foi nivelado con maquinaria pesada, o que supuxo enormes movementos de terras, que ademais de destruíren a cuberta vexetal de mato e herbáceas, provocou profundas alteracións nos perfís edáficos.

Isto afectou á:

• perda e alteración da cuberta vexetal

• compactación do solo

• erosión

• asome da terra mineral

• impactos sobre os ecosistemas

• perda e exposición de hábitats naturais

• perda de regulación térmica debido á desaparición arbórea

• arroiada sobre os terreos e falta de penetración e acumulación da auga da chuvia nos acuíferos (nivel freático)

• proliferación de especies herbáceas e arbóreas invasoras ou inadecuadas

Para corrixir esta situación, deseñouse no ano 2000 un plan de revexetación do campus que tratase de compensar estes impactos.
Os obxectivos deste plan foron:

• Aumenta-la cuberta da vexetación autóctona.

• Conserva-la diversidade de hábitats naturais.

• Crear paisaxe variada e atractiva visualmente.

• Diminuí-la perda de solo por erosión.

• Protexe-los recursos hídricos: lagoas, estanques, regatos, mananciais (minas de auga), augas subterráneas...

• Conforma-lo campus como espazo recreativo de lecer e para a sensibilización ambiental.

Para isto a OMA marcou as seguintes directrices:

• Conservar, recuperar e ampliar hábitats naturais semellantes ós orixinais.

• Transplantar arborado autóctono aproveitado de zonas afectadas por obras/infraestruturas.

• Repor as marras (aqueles individuos que non saísen adiante nas plantacións).

• Evitar elementos artificiais, liñas rectas, patróns regulares ou xeométricos.

• Manter zonas protexidas que sirvan como reservorios e acubillo para a fauna e a flora (sementes) e mitiguen o impacto paisaxístico.

• Propor actuacións flexibles, adaptativas e pouco intrusivas.

• Manter a conexión funcional do campus co medio circundante.

• Deseñar sendas e carteis informativos.

O plan de revexetación do campus incrementou a superficie ocupada por distintos hábitats forestais autóctonos, entre os que destacan:

• carballeiras meridionais

• devesas de montaña: bosque mixto (non moi mesto) de especies caducifolias/frondosas no que non predomina unha especie en concreto (bidueiros, pradairos, castiñeiros, carballos, cerquiños...)

• bosques húmidos de ribeira e zonas inundables

• sobreirais de zonas temperadas de solaina

• soutos seminaturais

• mato/matogueiras heliófitas

• pradarías (pastizais) de herbáceas autóctonas en zonas húmidas con colonización natural

A localización das distintas plantacións fíxose en función de dúas variables principais: orientación (sur predominante) e altitude (370-480 m s. n. m.), que determinan valores de temperatura, humidade e luminosidade. Para isto seguíronse gráficas de distribución de especies segundo estes parámetros, consultadas en distintas bibliografías. Atendeuse tamén ó tipo de solo en relación coa súa composición, a súa textura e compactación, o tipo e a cantidade de nutrientes, etc.

A distribución e a posición dos individuos nas parcelas elixiuse de xeito aleatorio, tentando cubrir unha densidade media dunhas 300 árbores/ha.

Entre as especies que principalmente se plantaron, atópanse:

• carballos (Quercus robur)

• cerquiños, rebolos, curpios (Quercus pyrenaica)

• espiños brancos, escambróns, estripeiros, pilriteiros (Crataegus monogyna)

• pradairos (Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. campestre)

• abelairas, abeleiras, abrairas (Corylus avellana)

• bidueiros, bidos, biduos, bedolos, abeduzos, albelos (Betula alba, B. pendula, B. pubescens)

• ameneiros, amieiros (Alnus glutinosa)

• freixos, freixas (Fraxinus excelsior, F. angustifolia, F. ornus)

• érbedos, albedros, erbedeiros, esbedros (Arbutus unedo)

• capudres, cancereixos, cornabudes, surbias (Sorbus aucuparia, S. aria e S. intermedia)

• sobreiras, corticeiras (Quercus suber)

• castiñeiros, castiros (Castanea sativa)

• lamagueiros, lamigueiros, lagumeiros, álamos (Populus nigra, P. alba, P. tremula)

• cerdeiras (Prunus avium)

• sabugueiros, bieiteiros (Sambucus nigra)

• loureiros, gamallos (Laurus nobilis)

• acivros, xardóns (Ilex aquifolium)

• teixos (Taxus baccata)

• faias (Fagus sylvatica)

• etc.

Protexéronse e puxéronse en valor amplas zonas arbustivas e de matogueira:

• toxos (Ulex spp.)

• xestas (Cytisus spp.)

• codesos (Adenocarpus complicatus)

• piornos (Genista spp.)

• carqueixas (Genista tridentata)

• breixos, uces (das brañas...), urces, carrascas, carrouchas, carrameixas (Erica spp.)

• carrascos, carrouchas de tres follas (Erica cinerea)

• carrascas brancas (Erica vagans)

• queirogas de cruz, uz montesa (Calluna vulgaris)

• tamborelas, queiroga maior (Daboecia spp.)

• estebas, estepas, xaras, chougazos (Cistus spp.)

• carpazas, carpaciñas, carqueixas boieiras (Halimium spp.)

• buxos (Buxus semperviren)

• abruñeiros/abruños (Prunus spinosa)

• arandeiras/arandos (Vaccinium myrtillus [2])

• brións, musgos e liques (vexetación rupícola)

• couselos, capelos, conchelos, puchos de sapo, cróqueis do valado, orellas de frade (Umbilicus rupestris) (vexetación rupícola)

• barbas (liño, fíos, pelos) de raposa, gorgas, pelos de lebre (Cuscuta epithymum) [parasita]

• etc.

Aparecen especies de zonas abertas e de sotobosque:

• sanguiños (Frangula alnus)

• sangomiños (Cornus sanguinea)

• pereiras bravas, catapereiros, perilloteiros, perulleiros (Pyrus cordata)

• xilbarbeiras, rascacús, azoutacristos, picanceiras, mesquitas, xibardas, silbardas (Ruscus aculeatus)

• amarelles, narcisos (Narcissus spp. N. cyclamineus, N. bulbocodium, N. triandrus)

• azafráns silvestres, safráns bravos (Crocus nudiflorus)

• careixóns, amorodeiras silvestres, amorodeiras bravas, amorilloteiras, moroteiras, morangueiras (Fragaria vesca)

• abrótegas, brotias, abroias, asfodelos, gamóns, herbas do gando, pés de pita, cebolas do raposo (Asphodelus albus)

• canudas, rabos de cabalo (Equisetum telmateia)

• xestelas (Equisetum arvense)

• paxariñas, herbas dos pitos, clérigos-boca-abaixo, faroliños, enxertiñas (Aquilegia vulgaris)

• paxariños, arreitós, routós, calzas/pantalóns de cuco, esporas, galos, herbas caralleiras, liñarias (Linaria triornithophora)

• hortelás, mentas (Mentha spicata, M. suaveolens)

• xacintos bravos (Hyacinthoides spp.)

• violetas bravas/silvestres (Viola riviniana/canina)

• cáncaros, cánceres, panqueixos, primaveras (Primula vulgaris/acaulis)

• herbas das doas, borraxa brava (Glandora diffusa)

• pampillos (Chrysanthemum segetum)

• cantroxiñas, cantroxos rasmonos, arzaias, lavandas (Lavandula stoechas)

• tomentelos, tomiños (Thymus vulgaris, T. pulegioides)

• ouregos (Origanum vulgare)

• orquídeas: lingüeiras, estrangurrias (Serapias lingua)

• orquídeas: cristas de galo grande (Serapias cordigera)

• orquídeas: satirións corpudos (Dactylorhiza elata)

• orquídeas: satirións apincarados, embríns, lumbríns, limbríns (Dactylorhiza maculata)

• barbas de vello (liques pendurados de pólas)

• borlas azuis (Jasione montana)

• celidonias, cerudas, herbas anduriña, h. das espullas (Chelidonium majus)

• brunelas, herbas das feridas, herbas do ferro, consoldas (Prunella vulgaris)

• patelos, herbas de ouro, herbas belidas, puntalobas (Ranunculus repens)

• herbas dona, pombiñas, pés de galiña, matafogos (Fumaria officinalis)

• ervellacas, herbas da fame, vezas, brenzas, nichelas, lívicas (Vicia sativa)

• herbas piolleiras (Pedicularis sylvatica) [hemiparasita]

• mexacáns, tarrelos, dentes de león, almeiróns (Taraxacum officinale)

• liños bravos, liñacieras (Linum usitatissimum = L. bienne)

• gladíolos, estoques (Gladiolus illyricus)

• malvas bravas (Malva sylvestris, M. moschata)

• herbas de San Xoán, espantademos, abelouras, milfuradiñas, corazonciños, hipéricos (Hypericum perforatum)

• corniños, zocos de noiva, trevos de cornos (Lotus corniculatus)

• herbas de Santiago (Jacobaea vulgaris)

• margaridas comúns, boninas, ponmerendas, veloritas, benmequeres (Bellis perennis)

• tremedeiras, chocalleiras, bágoas de San Pedro (Briza maxima/media/minor)

• tólpides barbados (Tolpis barbata)

• loitosiñas (Tuberaria guttata)

• soldas bravas, nébodas, tormentilas (Potentilla erecta)

• etc.

En zonas húmidas (ripícolas, riparias, de ribeira), fluviais e sombrías agroman:

• fentos comúns (Pteridium aquilinum)

• dentabrús, dentabróns, dentabruños, fentos reais (Osmunda regalis)

• fentos machos/femias (Dryopteris filix-mas)

• fentas, fentos feros, espiñasdepeixe, fentos-pente, blecnos (Blechnum spicant)

• fentos das boticas (Asplenium trichomanes)

• fentos dos valos, fentos das pedras (Polypodium vulgare)

• fentos frisados (Trichomanes speciosum)

• cabriñas (Davallia canariensis)

• pés de boi, nabos do demo, perexís do demo, perexís de lobo (Oenanthe crocata)

• cicutas, cigudes, pirixeis das bruxas, pirixeis dos sapos, pés de sapo, canifrechas, canafrechas (Conium maculatum)

• cenorias/cenouras bravas (Daucus carota)

• caliborcias, pés de oso, bodolos (Heracleum sphondylium)

• herbas da rulas, h. dos carpinteiros, h. do soldado, perexís bravos, milenramas (Achillea milefolium)

• xaros (Arum italicum, A. maculatum)

• espadainas, espadanas, pallas reais (Typha latifolia)

• lirios de auga (amarelo, azul) (Iris pseudacorus)

• xuncos (Juncus spp.)

• herbas lameiriñas (Callitriche stagnalis)

• espiga de auga (Potamogeton polygonifolius)

• etc.

Vexetación que protexe as beiras da erosión, regula o caudal e posúe carácter depurativo ó controlar a contaminación e a decantación das augas, asemade que permite unha regulación térmica (zona sombría caducifolia nos meses estivais, que durante o inverno permite o paso da radiación solar) e desempeña unha función de protección da fauna que se refuxia e nidifica entre a vexetación riparia/ripícola (de ribeira).

En zonas empobrecidas de colonización incipiente:

• estrugas, ortigas (Urtica spp. (U. dioica))

• estrugas mortas, ortigas mansas, catameles, zugameles, chuchameles (Lamium maculatum)

• silvas (Rubus ulmifolius)

• bigordas, herbas salgueiras, cabrifollos, cabrafollas, madreselvas, chuchameles (Lonicera periclymenum)

• fiúnchos, fiollos (Foeniculum vulgare)

• abelurias, balocos, abelouras, estralotes, estraloques, trochas, dedaleiras, seoanes (Digitalis purpurea)

• cardos

• areiras, hedras, trepadeiras (Hedera helix)

• viboreiras, linguas de boi, borraxes, soaxes, borraxóns (Echium vulgare/rosulatum)

• fentos comúns, felgos, fieitos

• salicarias, salgueiriños (Lytrum salicaria)

• etc.

En zonas próximas a edificios tamén se plantaron outras especies, algunhas ornamentais e froiteiras tradicionais:

• xenebreiros, xinebros, cimbros, rastreiros (Juniperus communis)

• lárices, larizos, alerces (Larix spp. (Larix x marschlinsii))

• acerolos (Crataegus laevigata, C. azarolus)

• limoeiros (Citrus limon)

• figueiras (Ficus carica)

• noceiras, nogueiras, croucheiras, concheiras, caroleiras (Juglans regia)

• maceiras (Malus domestica)

• cerdeiras (Prunus avium)

• cerdeiras de acio, paugurgorios, virgondoiros (Prunus padus)

• acereiros, loureiros portugueses, loros (Prunus lusitanica)

• pexegueiros (Prunus persica)

• ameixeiras (Prunus domestica)

• pereiras (Pyrus communis)

• marmeleiros (Cydonia oblonga)

• alfaneiros, aligustres, filseiras, fiazas (Ligustrum lucidum)

• liquidámbares, ozocois (Liquidambar styraciflua)

• mostallos, rañotes, sorbeiras silvestres ou brancas (Sorbus aria)

• sorbeiras de Suecia (Sorbus intermedia)

• tilleiros, tileiros, tilos (Tilia spp.)

• ulmeiros, umeiros, ulmos, olmos (Ulmus spp.)

• piñeiros mansos/cernís/reais (Pinus pinea)

• piñeiros rubios/roxos (Pinus sylvestris)

• tulipeiros (Liriodendron tulipifera)

• árbores da seda, albizias (Albizia julibrissin)

• etc.

Deuse especial atención a especies con froitos que serven de alimento e son difundidas como sementes pola avifauna (caso das landras polos gaios/pegas-marzas) e outros animais.

A distribución de hábitats no campus dende o ano 2006 amósase nas seguintes imaxes:

Entre as medidas correctoras principais que se desenvolveron no campus dentro do plan de revexetación, están:

• Transplante de arborado dende zonas afectadas por infraestruturas a zonas protexidas.

• Aviveirado provisional de arborado transplantado ou de nova compra.

• Transplante de tepes de herba dende zonas afectadas por infraestruturas.

• Sementeira como reforzo nas novas plantacións.

• Restauración de noiros e entulleiras con especies espontáneas: salgueiros, estripeiros...

• Creación de zonas de reserva: rodais/parcelas sen rozar ou con escaso tratamento silvícola, para que sirvan como reservorio de sementes e propágulos, alimento e acubillo para fauna, zonas de cría, etc.

• Apantallamentos de sebe: paisaxístico, sonoro, separación anti-atropelos, refuxio, alimentación, cría.

• Deseño de estacionamentos "verdes" con solos permeables e herbáceos e arborado autóctono.

• Construción de estanques de retención de arroiadas (fitorremediación, decantación de partículas en suspensión).

• Construción de herpetorrefuxios aproveitando os labores de despedregado dos terreos (aprovéitase este tipo de material). Tamén serven de bolardos, delimitadores de zonas e como asentos.

• Colocación de caixas-niño e comedeiros para favorecer a proliferación de avifauna en zonas de nova creación.

• Construción de pasos para fauna acuática e terrestre como interconexión de hábitats fragmentados por infraestruturas e vías de comunicación.

• Erradicación de flora invasora:

Enténdese por especie invasora aquela que se atopa fóra da súa área natural de distribución por causas humanas, ben de xeito intencionado ou accidental, e que supón un perigo para a diversidade biolóxica orixinal; constitúe un factor que ameaza os ecosistemas orixinais e a supervivencia das especies autóctonas [Fonte: Consellería de Medio Ambiente e Ordenación do Territorio; Xunta de Galicia].
A lei de Conservación obriga a "evitar a introdución e proliferación de especies, subespecies ou razas xeográficas distintas das autóctonas, na medida que poidan competir con estas, alterar a súa pureza xenética ou os equilibrios ecolóxicos".

- acacia (Acacia melanoxylon)

- mimosa, chorín (Acacia dealbata)

- eucalipto (Eucaliptus spp.) [Dictame Comité Científico Flora y Fauna Silvestres - MAPAMA 2017] [negocio dunha invasión (MuyInteresante20220225)]

- falsa acacia (Robina Pseudoacacia)

- árbore do ceo, ailanto (Ailanthus altissima)

- loureiro romano, l. real, lidoiro (Prunus laurocerasus)

- rabo de raposa, carrizo/herba da Pampa, plumeiro, penacho, cortadeira (Cortaderia selloana)

- canaveira, cana, canivela (Arundo donax)

- onagra, herba do asno/dos burros (Oenothera glazioviana)

- margarida africana, mexacán do Cabo, herba gorda (Arctotheca calendula)

- pexegueira de xardín, herba do Himalaia (Persicaria capitata)

- herba tintureira, h. carmín, uvas das Américas, espinafre-doce (Phytolacca americana)

- cala de Etiopía, flor de xerro, corno, cartuchos (Zantedeschia aethiopica)

- glicinia (Wisteria sinensis)

- acedeira amarela, acediña, agre, vinagreta, matapán, pan de cuco, trevo acedo (Oxalis pes-caprae)

- eixerón (Conyza canadensis, C. bonarensis)

- vitadinia, margarida cimarroa/ventureira/asilvestrada (Erigeron karvinskianus)

- xonza pálida, xunca olorosa, papiro americano (Cyperus eragrostis)

- gramón (Stenotaphrum secundatum)

- trapoeraba, orella de gato, herba da fortuna (Tradescantia fluminensis)

- chaga, capuchina, flor de sangue (Tropaeolum majus)

- corriola azul, gloria da mañá (Ipomoea indica)

- dixitaria, pasto chato, p. mel, feo leñoso (Paspalum dilatatum)

- pervinca, cangroia, cangorza, herba da envexa, semprenoiva (Vinca difformis, V. major, V. minor)

- estrela de lume, gladiolo bravo, crocosmia (Crocosmia × crocosmiiflora)

- estramonio, figueira tola, figueira do inferno, herba do demo, herba do gurgullo, gorgullo, croxón, fedorenta, cheirosa (Datura stramonium)

- papoula de California, dedal de ouro (Eschscholzia californica)

- chipaca, masiquía, cadillo, té de horta/americano, bidente áureo (Bidens aurea, B. pilosa)

- bambú dourado/amarelo (Phyllostachys aurea)

- xacinto de auga, camalote, raíña do lago, augapé (Eichhornia crassipes)

- fento de Creta (Pteris cretica)

- rabo de cabalo sudamericana (Myriophyllum aquaticum)

- etc.

Trátase de favorecer as especies autóctonas e os espazos vexetais singulares, en especial as fragas de árbores frondosas e a conservación de zonas húmidas. Promóvese un modelo de "bosque" con biodiversidade natural que resulte nunha paisaxe en mosaico descontinuo.

Evítanse os cultivos forestais monoespecíficos, homoxéneos e sen variedade, así como as plantacións e repoboacións/reforestacións en masa de extensos "montes", tanto de especies das que non procede a súa presenza debido ó hábitat no que se desenvolven (p. ex. extensas plantacións de piñeiros), como de especies foráneas exóticas ou invasoras e oportunistas de elevada proliferación (p. ex. eucaliptos, acacias e mimosas, que en caso de existiren deben separarse regulamentariamente de vivendas, instalacións e infraestruturas). Estas especies alóctonas e invasoras minguan a biodiversidade local e deterioran os ecosistemas e a paisaxe e, moitas veces, ó tratarse de especies pirófilas/pirófitas, favorecen os incendios forestais. Ademais, a proliferación destas especies invasoras e dos "monocultivos" favorece a deturpación e a eliminación de hábitats e de zonas de acubillo e de alimentación, o que "forza" a que a fauna teña que ir buscar alimento a zonas agrícolas e urbanas, cos conseguintes prexuízos que isto produce.

Revexetación do campus de Vigo

Especies vexetais plantadas